Instrukcja propagandowa dla Głosu Ameryki w sprawie Katynia 1943 r.
Synchronizacją głównych linii amerykańskiej i sowieckiej propagandy w czasie drugiej wojny światowej zajmował się Robert E. Sherwood, jeden z założycieli Głosu Ameryki w Biurze Informacji Wojennej i faktycznie jego dyrektor, znany jako hollywoodzki dramaturg i autor przemówień Prezydenta Roosevelta. Sherwood nie darzył Polski i Polaków specjalną sympatią lub współczuciem. W swej cotygodniowej tajnej „instrukcji propagandowej” (Weekly Propaganda Directive) dla redaktorów programów Głosu Ameryki, z datą 1 maja 1943 r., pisał w dwa tygodnie po ujawnieniu przez Niemców wiadomości o grobach katyńskich, że „niektórzy Polacy w Polsce i poza nią świadomie lub nieświadomie współpracują z Hitlerem w jego kampanii mającej w celu podzielenie narodów sojuszniczych”.
Sherwood najwyraźniej nie miał pojęcia o mentalności Polaków i o historii stosunków polsko-niemieckich i polsko-rosyjskich. Mógł korzystać z analiz, które pisała dla dyrekcji i dziennikarzy Głosu Ameryki Flora Don Wovschin, młoda agentka wywiadu sowieckiego pracująca w biurze analiz i bibliotece działu zagranicznego Biura Informacji Wojennej, którym kierował Sherwood. Nie ma na to w archiwach definitywnego potwierdzenia, ale z zapisu w jej aktach personalnych wiadomo, że analizowała sprawę granicy polsko-rosyjskiej, niezmiernie ważną dla stosunków Waszyngtonu z Moskwą.
Trudno ustalić, czy Sherwood rozmawiał z Polakami zatrudnionymi w różnych działach Biura Informacji Wojennej włącznie z redakcją sekcji polskiej Głosu Ameryki, takimi jak Stefan Arski (Artur Salman) i Mira Złotowska (później Michałowska), ale nie ulega wątpliwości, że pisząc prosocjalistyczne ulotki propagandowe dla Polaków i przygotowując audycje w języku polskim z elementami propagandy prosowieckiej stosowali się dokładnie do jego instrukcji. Nie ma dowodów na to, że Sherwood bezpośrednio zwracał się do nich z pytaniami. Amerykanie zajmujący wysokie stanowiska w Biurze Informacji Wojennej, a nawet dyrektor Głosu Ameryki John Houseman, który był brytyjsko-francuskim emigrantem, ale zarazem członkiem hollywoodzkiej elity, patrzyli z góry na zagranicznych dziennikarzy i innych uchodźców pracujących w sekcjach obcojęzycznych.
Wyolbrzymianie roli antyhitlerowskiego lewicowego ruchu oporu w Polsce bez wymienienia z nazwy Armii Krajowej w napisanej przez Arskiego i Złotowską prosocjalistycznej broszurze propagandowej Unconquered Poland wydanej w 1943 roku przez „Poland Fights” – Polish Labor Group, kiedy oboje pracowali w Biurze Informacji Wojennej, było podobne do sformułowań Sherwooda w jego instrukcji propagandowej. „Skoro utrudzeni i obciążeni” – czyli klasa pracująca, chociaż Sherwood używa cytatu z Biblii – „wśród Polaków są mniej podatni na panikę przed Rosją i są bardziej zdeterminowani, by dalej walczyć o dobry świat, rozgrywajcie cele socjalne, o które walczymy”, napisał w swej instrukcji propagandowej.
Nie wiemy, czy Sherwood korzystał z argumentów Arskiego i Złotowskiej, czy też oni powielali zalecenia ich głównego przełożonego. Wiadomo natomiast, że Sherwood nie przywiązywał wagi do tego, co mówił o Katyniu rząd polski w Londynie i jego ambasador w Waszyngtonie Jan Ciechanowski. Stanowczo potępiał ich stanowiska. Analizował natomiast wnikliwie i akceptował niemal wszystko to, co miała do powiedzenia na ten temat Moskwa i bez zmrużenia oka powtarzał kłamstwa propagandy sowieckiej, które prawdopodobnie uważał za czystą prawdę, przynajmniej, jeśli chodzi o zbrodnię katyńską. Wydał wprawdzie w 1941 roku sztukę There Shall Be No Night, krytycznie przedstawiającą sowiecki najazd na Finlandię, za którą otrzymał Nagrodę Pulitzera, ale w dwa lata później albo zmienił zdanie o Rosji i Stalinie, albo powtarzał to, czego oczekiwał od niego prezydent Roosevelt. W 1944 roku zrezygnował z pracy w Biurze Informacji Wojennej, aby pomagać Rooseveltowi w kolejnej prezydenckiej kampanii wyborczej.
Propaganda sowiecka rozpowszechniała dokładnie te same sfałszowane zarzuty przeciwko rządowi polskiemu i Armii Krajowej, jakie znalazły się w memorandum Sherwooda, chociaż w znacznie ostrzejszej formie. Nie ulega wątpliwości, że gdyby odkryto w Rosji groby kilkunastu tysięcy brutalnie zamordowanych oficerów amerykańskich lub brytyjskich, szefowie propagandy Głosu Ameryki byliby znacznie mniej skłonni potępiać jako oznakę współpracy z Hitlerem apel rządów amerykańskiego i brytyjskiego do Międzynarodowego Krzyża o przeprowadzenie bezstronnych dochodzeń.
„Nie mówcie współczującym tonem i nie przepraszajcie [Polaków]”, Sherwood pisał w swej propagandowej instrukcji dla Głosu Ameryki, dodając z arogancją typową dla wielu amerykańskich lewicowych intelektualistów tego okresu zafascynowanych Rosją sowiecką, że prawie każdy naród europejski ma swoją martyrologię. Nic dziwnego, że Głos Ameryki prawie zupełnie zignorował także w czasie wojny zagładę sześciu milionów Żydów. Był to temat drugoplanowy dla kierownictwa rozgłośni i jej dziennikarzy, ponieważ mógł odwrócić uwagę od potrzeb i celów wojennych Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Rosji. Roosevelt i jego prosowieccy doradcy byli zainteresowani głównie potrzebami Rosji i Stalina. Los Żydów, Polaków i innych narodów Europy Środkowo-Wschodniej były dla nich mniej ważny. W 1942 r. pierwsza dama USA Eleonor Roosevelt odrzuciła prośbę Heleny Sikorskiej, żony premiera Władysława Sikorskiego, o poparcie prób odnalezienia oficerów katyńskich, uważanych jeszcze w tym czasie za zaginionych w głębi Rosji. Helena Sikorska żywiła nadzieję, że pani Roosevelt napisze list do Stalina lub poprosi o interwencję swego męża. Tak się jednak nie stało. Jej list do pani Roosevelt był oznaczony napisem „tajny i osobisty” i zalecał unikanie publicznego nagłaśniania sprawy zaginięcia polskich oficerów. Nawet polski rząd na uchodźstwie i premier Sikorski, z którymi list pani Sikorskiej był niewątpliwie omawiany, nie chcieli narazić się dyktatorowi publicznymi wypowiedziami na temu losu polskich więźniów wojennych i deportowanych rodzin polskich w Związku Sowieckim. To wcześniejsze częściowe publiczne milczenie polskiego rządu na uchodźstwie w sprawie Polaków uwięzionych w ZSRR ułatwiło później propagandzie sowieckiej i amerykańskiej szerzenie kłamliwych zarzutów po odkryciu przez Niemców grobów katyńskich, że to Polacy w Londynie powtarzają kłamstwa propagandy niemieckiej.
Głos Ameryki nie mówił oczywiście nic w czasie wojny o masowych deportacjach przez Stalina do pracy niewolniczej w łagrach i kołchozach Rosji i jej republik Bałtów, Tatarów krymskich, Polaków i innych narodowości, a tym bardziej o dzieciach, kobietach i starcach ginących z głodu, wycieńczenia i chorób.
COTYGODNIOWA DYREKTYWA PROPAGANDOWA – 1 maja 1943 r.
Tłumaczenie na polski
POUFNY
Biuro Informacji Wojennej
Oddział Operacji Zagranicznych
Waszyngton.
1 maja 1943 r
Kopia nr C
COTYGODNIOWA DYREKTYWA PROPAGANDOWA
Polska
1. Przestrzegaj uważnie Centralnej Dyrektywy.
2. Relacje Polaków z Organizacją Narodów Zjednoczonych. Uwaga większości Polaków na całym świecie skierowana jest na nazistowskie doniesienie o rzekomej masakrze Polaków w Katyniu, na związaną z nim nazistowską kampanię propagandową i wynikającą z niej szorstką akcję rządu rosyjskiego. Niektórzy Polacy, w Polsce i poza nią, świadomie lub nieświadomie współpracują z Hitlerem w jego kampanii na rzecz duchowego podziału Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wielu Polaków straciło perspektywę i tym samym osłabiło swoją zdolność do przeciwstawienia się Hitlerowi.
Powinniśmy odpowiedzieć na ten niefortunny rozwój wydarzeń w śmiały i pozytywny sposób, wskazując, że Narody Zjednoczone wygrywają wojnę i po zwycięstwie stworzą wolny świat niezależnych narodów. Bardziej niż kiedykolwiek musimy stworzyć wśród Polaków wrażenie, że zmierzamy do wspaniałego triumfu, w którym wezmą udział wszyscy, którzy nadal nam pomagają, a wszyscy, którzy nam się sprzeciwią, zostaną miażdżąco pokonani. Mając to na uwadze:
a. Nadal traktujmy naród polski jako cenionego i wysoko szanowanego członka Narodów Zjednoczonych. Nie współczujmy im ani nie przepraszajmy. Niemal każdy naród europejski podkreśla swoje okresy męczeństwa i trudności historyczne. Powstrzymaj się od wszelkich aluzji do ciężkiego losu Polaków i odnoś się do Polaków jako mężnie biorących udział w globalnej antyhitlerowskiej krucjacie, która zbliża się do wielkiego punktu kulminacyjnego.
Pod żadnym pozorem nie wchodź w polemikę z nazistowskimi propagandystami. Nie apelujcie o polską jedność. Wskaż, że miłujące wolność narody świata walczą ramię w ramię w kierunku wolnego świata i niech będzie zrozumiałe, że każdy naród, który pragnie wolności, musi wziąć udział w tej walce.
b. Przedstawiajcie bez komentarza oficjalne amerykańskie ubolewanie z powodu napiętych stosunków między dwoma naszymi sojusznikami.
c. Przedstawiajcie nazistów jako arcywrogów wolności, szczególnie wskazując na ich okropne okrucieństwa wobec Polaków, ich skandaliczną pogardę dla Polaków, ich odrażające teorie rasowe, ich roszczenie do Lebensraum, ich wynarodowienie Polaków, ich pokazy filmów na całym świecie, które gloryfikują nazistów poniżających i masakrujących obywateli polskich.
d. W przeciwieństwie do postawy i postępowania nazistów należy uwypuklić, że Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i inni członkowie Narodów Zjednoczonych od wieków byli przyjaciółmi uciskanych narodów i były orędownikami narodowej niepodległości dla wszystkich narodów.
e. Rozegrajcie religijny aspekt obecnego konfliktu. Pokażcie, jak naziści gardzili chrześcijańskimi doktrynami i prześladowali chrześcijan ze wszystkich odłamów kościoła. Porównajcie z tymi prześladowaniami życie religijne Ameryki i Wielkiej Brytanii. Przytoczcie mocne wypowiedzi prałatów katolickich przeciwko nazizmowi.
ODTAJNIONE
Na mocy NND 753006
-2-
POUFNY
Polska, cd
F. Wykorzystaj w pełni potęgę militarną Narodów Zjednoczonych poprzez:
(1) Podkreślanie obecnych sukcesów w Afryce.
(2) Podkreślanie ogromnych zdolności produkcyjnych i prędkości produkcyjnej Narodów Zjednoczonych.
(3) Przedstawiając sukcesy naszego lotnictwa.
(4) Nagłaśniając zdobycze naszej marynarki wojennej na wszystkich morzach, zwłaszcza w walce z okrętami podwodnymi.
(5) Opisując w dramatyczny i zdecydowany sposób, jak bijemy Niemców w ich miastach, w Afryce, w Rosji, na morzach, niszcząc ich środki transportu, wyczerpując ich siłę roboczą i obniżając ich morale. Spraw, by Niemcy wyszli na wielkich łobuzów, którzy są teraz poniżani. Spraw, aby wydawało się niedorzeczne, że rozsądni ludzie mogą dać się zwieść propagandzie takich pobitych przechwalaczy. Nie mówcie tego w tak wielu słowach, ale niech to zostanie zrozumiane.
(6) Uwypuklajcie ujednolicony globalny aspekt wojny i nadchodzącego pokoju, starając się w ten sposób odwrócić uwagę Polaków od Rosjan na szerszy punkt widzenia.
3. Amerykana. Obecna chwila jest szczególnie sprzyjająca do uwypuklania Ameryki.
a. Przypomnijmy Polakom o ogromnej roli, jaką my, Amerykanie, zaczynamy odgrywać w wojnie.
b. Przypomnijcie naszą zdumiewającą skalę produkcji dla wojska i wszelkich innych towarów.
c. Zobrazujcie szczegółowo i z podaniem przykładów nasze intensywne oddanie wolności.
d. Przedstawcie pierwszych Amerykanów, którzy nieodparcie zmierzają na zachód, przez oceany, góry i równiny, by ustanowić wolną republikę dla zwykłych ludzi, i zapewnijcie Polaków, że symbolizuje to przyszłe miejsce Ameryki w sprawach światowych i w ustanowieniu światowej wolności.
E. Uwypuklajcie marzenie Ameryki o ustanowieniu stulecia zwykłego człowieka.
Sprawcie, aby wszystkie te obrazy Ameryki były jaśniejące i podnoszące na duchu, ale wolne od próżnej chwały. Postarajcie się, aby Ameryka wydała się tak potężną światową siłą w obronie dobra, że zastąpi w świadomości Polaków Rosję jako obiekt strachu.
4. Rozrachunek. Podkreślajcie na wiele sposobów, że straszliwy rozrachunek wkrótce czeka nazistowskich zbrodniarzy.
a. Wskażcie, że mają być ukarani za swoje okrucieństwa wobec podbitych ludów.
b. Przypomnijcie jak splądrowali całą Europę.
c. Przypomnijcie, że zagarnęli niewolników z kilkudziesięciu krajów.
d. Przedstawcie ich straszliwe grabieże na wszystkich morzach.
ODTAJNIONE
Na mocy NND 753006
-3-
POUFNY
Polska, cd
e. Podkreślajcie okrutne traktowanie Żydów przez nazistów.
f. Przypomnijcie ich nieznośne wywyższanie się jako „rasą panów”, które nie można tolerować, i zwróćcie uwagę, że im wyższa pycha, tym straszniejszy upadek.
Wykorzystaj motyw rozrachunku, aby strata 10 000 polskich oficerów zniknęła w tle. Oczywiście nie można wspominać o 10 000 oficerów.
5. Opór. Podkreślajcie ruch oporu w krajach okupowanych i satelickich. Starajcie się sprawiać wrażenie, że ten opór jest niemal powszechny i nieustanny. Sprawiajcie wrażenie, że wszyscy szlachetni mężczyźni i kobiety w Europie są zjednoczeni w przeciwstawianiu się nazistom. Spraw, by wydawało się absurdalne, że w chwili, gdy ludzkość występuje przeciwko nazistom, jakikolwiek naród powinien wahać się w opozycji do nazistów. Nie mówcie tego w tylu słowach. Opór powinien jawić się jako wielki marsz przez scenę historii do zwycięstwa, którego wielkość jest sama w sobie i przyciąga do siebie wszystkich wartościowych ludzi.
6. Nazistowskie pochlebstwa. Naziści wykazują łagodniejszy stosunek do Polaków. Próbują je zdobyć przez uwodzenie i pochlebstwa. To oznaka słabości i jako taka powinna być przedstawiona. Przypomnijcie Polakom, jak naziści pogardzali nimi na początku tej wojny i pokażcie, że wszelkie pochlebstwa są teraz tylko oznaką słabością łobuza, który jest niszczony.
Jeśli Hitler miałby ustanowić polski rząd Quislingów, zinterpretujcie ten akt w ten sam sposób i dajcie polskiemu Quislingowi miejsce w paradzie hitlerowskich marionetek.
7. Perspektywy powojenne. Skoro „utrudzeni i obciążeni” wśród Polaków są mniej podatni na rosyjską panikę, a bardziej zdeterminowani, by dalej walczyć o dobry świat, rozgrywajcie cele socjalne, o które walczymy, wyrażone w oficjalnych porozumieniach czy oświadczeniach.
Porównajcie także los robotników, młodzieży, kobiet, dzieci w demokratycznych krajach Narodów Zjednoczonych z ich losem w despotycznych nazistowskich Niemczech.
Postarajcie się, aby ten rozdźwięk między rządami rosyjskim i polskim nie odwrócił uwagi Polski od Hitlera, zniewalającego zwykłych mężczyzn i kobiety.
(podpisano) Robert E. Sherwood
Dyrektor
Oddział Zagraniczny
ODTAJNIONE
Na mocy NND 753006
CONFIDENTIAL
Office of War Information
Overseas Operations Branch
Washington, D. C.
May 1, 1943
Copy No. C
WEEKLY PROPAGANDA DIRECTIVE
Poland
1. Follow the Central Directive carefully.
2. Relations between Poles and the United Nations. The attention of most Poles throughout the world is directed toward the Nazi report of an alleged massacre of Poles at Katyn, toward the Nazi propaganda campaign connected with it and the brusque action of the Russian Government resulting from it. Some Poles, inside and outside of Poland, are consciously or unconsciously cooperating with Hitler in his campaign to spiritually divide the United Nations. Many Poles have lost their sense of perspective and thereby weakened their capacity to resist Hitler.
We should meet this unfortunate development in a bold and positive way by pointing out that the United Nations are winning the war and in winning will create a free world of independent nations. More than ever, we must create the impression among the Poles that we are moving forward to a magnificent triumph in which all who continue to help us will participate, while all who oppose us will be overwhelmingly defeated. With this in view:
a. Continue to treat the Polish nation as a valued and highly esteemed member of the United Nations. Do not commiserate them nor apologize to them. Almost every European nation emphasizes its periods of martyrdom and its historical difficulties. Refrain from all allusion to the Poles’ hard lot and refer to the Poles as manfully taking part in a global anti-Nazi crusade that is moving toward a grand climax.
Under no circumstances enter into a polemic with Nazi propagandists. Make no appeal for Polish unity. Point out that the freedom-loving peoples of the world are fighting their way, side by side, toward a free world and let it be understood that any nation wishing freedom must participate in this fight.
b. Report without comment official American expression of regret that strained relations have come to exist between two of our Allies.
c. Play up the Nazis as the arch-enemies of freedom, especially pointing out their horrible cruelties toward Poles, their outrageous disdain for Poles, their execrable racial theories, their Lebensraum claim, their denationalizing of Poles, their exhibitions of films throughout the world which glorify Nazis humiliating and massacring Polish citizens.
d. In contrast to the attitude and conduct of the Nazis, point out that the United States, Great Britain end the other United Nations have for centuries been friends of the oppressed nations and have been the champions of national independence for all peoples.
e. Play up the religious aspect of the present conflict. Show how the Nazis have disdained Christian doctrines and persecuted Christians of every branch of the church. Contrast with that persecution, the religious life of America and Great Britain. Quote strong statements of Catholic prelates against Nazism.
DECLASSIFIED
Authority NND 753006
-2-
CONFIDENTIAL
Poland, cont’d
f. Make the most of United Nations’ military power by:
(1) Playing up current successes in Africa.
(2) Stressing the enormous production capacity and productive speed of the United Nations.
(3) Featuring our air successes.
(4) Reporting our naval gains on all the seas, especially in fighting submarines.
(5) Describing in a dramatic and confident way how we are licking the Germans in their cities, in Africa, in Russia, on the seas, in destroying their transportation, in exhausting their manpower, and in depressing their morale. Make the Germans appear as big bullies who are now being humiliated. Make it appear preposterous for sensible people to fall for the propaganda of such beaten braggarts. Do not say this in so many words, but let it be understood.
(6) Play up the unified global aspect of the war and of the coming peace, and attempt thereby to draw the attention of the Poles away from the Russians to the broad view.
3. Americana. The present moment is especially propitious for playing up America.
a. Remind the Poles of the enormous role we Americans are beginning to play in the war.
b. Recall our stupendous production of military and all other goods.
c. Picture in detail and with illustrations our intense devotion to freedom.
d. Portray the early Americans sweeping irresistibly westward, across oceans, mountains and plains to establish a free republic for common men, and assure the Poles that this symbolizes America’s future place in the world affairs and in the establishment of world freedom.
e. Play up America’s dream of establishing the century of the common man.
Make all these pictures of America glowing and uplifting but free from vain glory. Try to make America seem such a mighty world force for good that it will replace in the mind of the Poles Russia as an object of fear.
4. Retribution. Stress in a multitude of ways that terrible retribution is soon coming to Nazi criminals.
a. Point out that they are to be: punished for their cruelties to the conquered peoples.
b. Recall their plundering of all Europe.
c. Recall that they have gathered slaves from a score of lands.
d. Picture their horrible depredations on all the seas.
DECLASSIFIED
Authority NND 753006
-3-
CONFIDENTIAL
Poland, cont’d
e. Play up the Nazis’ cruel treatment of Jews.
f. Recall their intolerable exaltation of their “master race” and point out that the loftier the pride the more terrible the fall.
Use the retribution theme to make the loss of 10,000 Polish officers recede into the background. Of course, the 10,000 officers must not be mentioned.
5. Resistance. Play up resistance in occupied and satellite countries. Try to give the impression that this resistance is almost universal and unceasing. Give the impression that all the good men and women of Europe are united in opposing the Nazis. Make it seem absurd that at this moment, when humanity is rising against the Nazis, any people should waver in its opposition to the Nazis. Do not say this in so many words. Resistance should appear as a grand procession marching across the scene of history to victory, whose very grandeur
tends to draw all worthy people into it.
6. Nazi blandishments. The Nazis are showing a softer attitude toward the Poles. They are trying to win them by seduction and blandishment. This is a sign of weakness and should be played up as such. Remind the Poles of how the Nazis scorned them at the beginning of this war and show how all blandishment now is merely the weakness of a bully who is getting licked.
If Hitler should set up a Quisling Polish government, interpret that act in the same way, and give the Polish Quisling his place in the Hitler parade of puppets.
7. Post-war prospects. Since “the weary and heavy laden” among the Poles are less subject to the Russian scare and more determined to keep on fighting for a good world, play up the social aims for which we are fighting, as expressed in official agreements or statements.
Also contrast the lot of workers, youth, women, children in the democratic countries of the United Nations with their lot in despotic Nazi Germany.
Try to prevent this rift between the Russian and Polish Governments from distracting Polish attention from Hitler, the enslaver of common men and women.
(signed) Robert E. Sherwood
Director
Overseas Branch
DECLASSIFIED
Authority NND 753006
