Streszczenie audycji Głosu Ameryki – Sekcja Polska

21 lipca 1986 r., godz. 20:00 czasu warszawskiego

Pudełko z taśmą szpulową z nagraniem audycji Sekcji Polskiej Głosu Ameryki z 21 lipca 1986 r., godz. 14:00 czasu waszyngtońskiego / 20:00 czasu warszawskiego, przygotowanym dla amerykańskiej Narodowej Agencji Bezpieczeństwa (NSA).
Voice of America Polish Service, July 21, 1986 broadcast, recorded for NSA.

To wyjątkowe nagranie wieczornego programu Głosu Ameryki w języku polskim z 21 lipca 1986 roku zachowało się dzięki temu, że zostało wykonane na prośbę National Security Agency (Narodowej Agencji Bezpieczeństwa USA). NSA  jest agencją wywiadowczą gromadzącą informacje z obcych sygnałów (SIGINT) oraz czuwającą nad cyberbezpieczeństwem Stanów Zjednoczonych.

Kierownictwo Głosu Ameryki wyrażało zgodę na prośby innych agencji rządu Stanów Zjednoczonych o udostępnianie nagrań audycji Głosu Ameryki. Kierownictwo Sekcji Polskiej nie było o tym informowane ani konsultowane. Nagrania realizowano w dziale Central Recording („Centralne Nagrywanie”).

Taśmy pojawiły się w 2025 roku na aukcji internetowej, skąd zostały zakupione przez Muzeum Radia Zimnej Wojny im. Stefana i Zofii Korbońskich.

Prawdopodobnie służyło ono jako pomoc do nauki języka polskiego w tej instytucji rządowej USA, ale dziś nabiera wartości edukacyjnej i historycznej. Warto je wysłuchać, by zrozumieć, jak w latach 80. Polacy docierali do niezależnych informacji omijających cenzurę PRL.

Przez większą część zimnej wojny audytorium Głosu Ameryki (VOA) w Polsce było niewielkie. O zbrodni katyńskiej i innych zbrodniach komunizmu nie można było mówić otwarcie – blokował to Departament Stanu, United States Information Agency (USIA) oraz posłuszni menedżerowie i redaktorzy VOA. Biurokracja, chroniczne niedofinansowanie sekcji językowych i ostrożność redakcyjna dodatkowo podważały wiarygodność rozgłośni. W tym czasie to Radio Wolna Europa (RWE) było dla Polaków najważniejszym źródłem informacji. W latach 70. polska sekcja RWE miała pięciokrotnie większą słuchalność niż sekcja polska VOA.¹

Te proporcje potwierdzają badania R. Eugene’a Party, wieloletniego dyrektora działu badań audytorium w Radio Free Europe/Radio Liberty. W opracowaniu przygotowanym na konferencję Cold War Broadcasting Impact w 2004 roku przedstawił on szczegółowe wykresy pokazujące trendy słuchalności zachodnich stacji w Polsce i innych krajach bloku wschodniego w latach 1962–1988.²[/caption]

Przełom przyszedł dopiero za prezydentury Ronalda Reagana. Jego administracja wymieniła kierownictwo rozgłośni, wzmocniła sekcje językowe i zniosła ograniczenia w przedstawianiu zbrodni komunizmu takich jak Katyń i cofnęła zakaz przeprowadzania wywiadów z Aleksandrem Sołżenicynym.³

Nagranie z 1986 roku pokazuje, że polska sekcja VOA mogła wreszcie przygotowywać własne, rozszerzone materiały o wydarzeniach w Polsce. Wcześniej – przed 1981 r. – było to niemożliwe. Sekcje językowe musiały korzystać z materiałów tworzonych w centralnej, anglojęzycznej redakcji. Te docierały z opóźnieniem, często były niepełne i pomijały tematy ważne dla polskich odbiorców. Nic dziwnego, że audycje po angielsku miały w Polsce śladowe audytorium, a także polska sekcja przez całe lata 60. i 70. przegrywała konkurencję z Radiem Wolna Europa.

W połowie lat 80. sytuacja zmieniła się radykalnie. Sekcja Polska VOA miała już dużo większą samodzielność i środki. Posiadała nawet stałego korespondenta w Rzymie, który relacjonował działalność Jana Pawła II i jego wypowiedzi dotyczące Polski oraz międzynarodowych kryzysów – coś, co przed reformami Reagana było niewyobrażalne. Nagranie z 1986 roku pokazuje też profesjonalizm polskiej redakcji. Dziennikarze konsekwentnie unikali używania inwektyw i wyzwisk wobec komunistycznych przywódców, pozostając przy rzeczowym, faktograficznym przekazie. Stronili też od sformułowań, które mogłyby być potraktowane jako zachęta do aktów przemocy. Jednocześnie szeroko relacjonowali głosy „Solidarności” i Kościoła katolickiego – konsekwentnie wyciszane przez media kontrolowane przez władze PRL.

Był to przykład odpowiedzialnego dziennikarstwa. Tak nie było zawsze. Podczas II wojny światowej ówczesny szef produkcji VOA John Houseman (później określany jako pierwszy dyrektor rozgłośni) zatrudniał sympatyków Moskwy i członków Komunistycznej Partii USA. Głównym redaktorem wiadomości po angielsku był Howard Fast – przyszły laureat Stalinowskiej Nagrody Pokoju (1953). Administracja Harry’ego Trumana usunęła prosowiecki personel sekcji polskiej i innych redakcji, zastępując ich niezależnymi dziennikarzami, jak Zofia Korbońska – łączniczka Polskiego Państwa Podziemnego i działaczka niepodległościowa. Ale nawet oni szybko stracili część swojej niezależności pod kolejnymi administracjami – czego nie doświadczyło Radio Wolna Europa. Dopiero w epoce Reagana polska sekcja VOA zyskała największą wolność redakcyjną. Potrafiła korzystać z niej odpowiedzialnie i wniosła realny wkład w pokojowy upadek komunizmu w Polsce.

Później, po likwidacji sekcji dla Europy Wschodniej, standardy VOA znów zaczęły się zmieniać. W centralnej redakcji i niektórych sekcjach językowych pojawiła się polaryzacja i język politycznej walki. W materiałach informacyjnych można było znaleźć porównania prezydenta Donalda Trumpa do Lenina, Stalina czy Mao albo bezkrytyczne powielanie twierdzeń, że „spełnia definicję faszysty.” W latach 20. XXI wieku część redaktorów i reporterów anglojęzycznej redakcji Głosu Ameryki unikała określenia zbrodni Hamasu mianem terroryzmu.⁴

Nagranie polskiej audycji z 1986 roku to zupełnie inna rzeczywistość. Polscy dziennikarze VOA nigdy nie opisywali Jaruzelskiego i jego reżimu w takich kategoriach. W relacji Wacława Bnińskiego z Rzymu jawi się on jako komunistyczny dyktator ograniczający prawa człowieka i działalność Kościoła, ale nie jako stalinista, maoista czy faszysta. Ta różnica była świadoma – przesadne porównania podważyłyby wiarygodność rozgłośni w oczach polskich słuchaczy.

Główne wiadomości Dziennika sekcji polskiej Głosu Ameryki, 21 lipca 1986 r.

Program rozpoczął się od zapowiedzi i podania częstotliwości nadawania, po czym nadano Dziennik, prowadzony przez Renatę Lipińską (nazwisko radiowe) i Zdzisława Mikulskiego.

1. Republika Południowej Afryki – streszczenie wiadomości

Biskup Desmond Tutu poinformował po spotkaniu z prezydentem Bothą, że rozmowy o zakończeniu stanu wyjątkowego nie przyniosły efektu. Brytyjski minister Geoffrey Howe zapowiedział, że Londyn przyłączy się do sankcji, jeśli apartheid nie zostanie zniesiony .

2. Lech Wałęsa – pełna wiadomość

„Lech Wałęsa skrytykował ogłoszoną przez władzę PRL ograniczoną amnestię. Wałęsa stwierdził, że więźniowie będą zmuszani przed wyjściem z więzienia do podpisania deklaracji lojalności. W złożonym wczoraj oświadczeniu przewodniczący Solidarności podkreślił, że tego rodzaju warunki zwolnienia stanowią próbę złamania woli u więzionych. Amnestia zatwierdzona w czwartek przez Sejm PRL ma objąć około 20 tysięcy więźniów kryminalnych i niektórych z ocenianych na 350 więźniów politycznych.”

3. Kardynał Józef Glemp – pełna wiadomość

„Prymas polski kardynał Glemp poświadczył, że Kościół nadal pozostaje pod ścisłą obserwacją władz państwowych. Wyraził jednak nadzieję, że rząd nie wyrazi sprzeciwu wobec ewentualnej wizyty papieża w Polsce w przyszłym roku. Przebywający z wizytą we Włoszech kardynał Glemp stwierdził, że w ostatnich latach Polska znajdowała się na skraju wojny domowej. Prymas wyraził równocześnie uznanie dla generała Jaruzelskiego jako dla człowieka, z którym można rozmawiać.”

4. RFN–ZSRR – streszczenie wiadomości

Minister Hans-Dietrich Genscher odbył w Moskwie poważne rozmowy z Gorbaczowem i Szewardnadze o stosunkach Wschód–Zachód i rozbrojeniu .

5. USA–ZSRR – streszczenie wiadomości

„Washington Post” poinformował o planie Reagana obejmującym m.in. 50% redukcję broni strategicznej i możliwość odroczenia programu SDI. Dokument miał torować drogę do spotkania Reagan–Gorbaczow jeszcze w 1986 roku .

6–8. Inne wiadomości – streszczenie

• Afganistan: Mohammad Nadżibullah oskarżył Pakistan o sabotowanie rozmów genewskich.
• Hiszpania: zamach bombowy w Madrycie, osiem osób rannych.
• Wielka Brytania: przygotowania do ślubu księcia Andrzeja i Sary Ferguson.

„Echa wydarzeń dnia w Ameryce i w świecie” – streszczenie

Program prowadził Janusz Hewell. Dominowały wiadomości o stosunkach amerykańsko-sowieckich i rozmowach rozbrojeniowych. Omawiano wizytę Hansa-Dietricha Genschera w Moskwie oraz doniesienia „Washington Post”.

Przytoczono także raport Politbiura KPZR o katastrofie w Czarnobylu, wskazujący na poważne naruszenia procedur i wymieniający urzędników ukaranych dymisjami .

Relacja Wacława Bnińskiego – pełny tekst

„Prymas Polski, kardynał Józef Glemp nawiązał podczas konferencji prasowej we Włoszech do stosunków między Kościołem a władzami PRL. Donosi o tym nasz korespondent rzymski Wacław Bniński.

W niedzielę w Algero, miejscowości położonej na północno-zachodnim wybrzeżu Sardynii, odbyła się uroczystość wręczenia prymasowi Polski, kardynałowi Józefowi Glempowi, nagrody Algero 25 kwiecień za wkład w kulturę pokoju. W godzinach popołudniowych kardynał Józef Glemp odbył długą konferencję prasową.

Niedzielna i poniedziałkowa prasa włoska podała z niej obszerne fragmenty. Znalazły się one na łamach dzienników „Il Tempo”, „San Pastero”, „Avvenire”, „La Repubblica”, „Il Giornale”, „L’Unità”. Pytania dziennikarzy włoskich nawiązywały do sytuacji w Polsce po stanie wojennym, do rozmów prymasa ze Zbigniewem Bujakiem, stosunków Kościół–Państwo, zakresu amnestii uchwalonej przez Sejm PRL, wcześniejszych rozmów kard. Glempa z gen. Wojciechem Jaruzelskim oraz oczywiście do planowanej na 1987 r. wizyty papieża w Polsce.

Kardynał Józef Glemp wyjaśnił, że sprawa trzeciej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski nie weszła jeszcze w stadium oficjalnego planowania, ale jest przekonany, że odbędzie się ona w czerwcu 1987 r. i obejmie także Gdańsk. ‘Nie pragniemy – mówił prymas Polski – nadawać podróży papieskiej wydźwięku politycznego, zwłaszcza wydźwięku opozycyjno-politycznego.’

Glemp mówił dalej, że Kościół zabiegał po wprowadzeniu stanu wojennego, aby zapobiec wojnie domowej. ‘Udało się nam uniknąć dramatycznego rozwoju wydarzeń. Stan wojenny przekreślił liczne i głębokie aspiracje społeczne. Byliśmy zdania, że nie należy dopuścić do rozlewu krwi.’

Prymas stwierdził też, że mimo iż napięcia społeczne nie wygasły, to jednak z biegiem czasu zelżały. Odnosząc się do uchwalonej przez Sejm amnestii, powiedział: ‘Nie wiadomo, w jakim stopniu będzie ona dotyczyła więźniów politycznych. Trzeba odczekać do 22 lipca.’

Zapytany o opinię Lecha Wałęsy, który amnestię określił powiedzeniem ‘góra urodziła mysz’, kardynał odparł, że aresztowanie Zbigniewa Bujaka wywarło wielkie wrażenie na społeczeństwie i że Kościół zabiega o jego zwolnienie.

‘Nic się nie zmieniło od dziesiątego zjazdu PZPR. Polityka partii komunistycznej i rządu są takie same’ – stwierdził Glemp. Wskazał, że Kościół korzysta z pewnej swobody jedynie w zakresie liturgicznym i ograniczonej działalności społecznej. Rozmowy z gen. Jaruzelskim, których odbył dziewięć, określił jako ‘trudne, tak dla mnie, jak i dla niego’.

‘Muszę jednak powiedzieć – mówił prymas – że Jaruzelski jest człowiekiem kulturalnym. Da się z nim rozmawiać. Nie jest on, jak niektórzy twierdzą, tylko nieokrzesanym żołnierzem.’

Odnosząc się do Gorbaczowa, Glemp wyraził sceptycyzm: ‘Trudno cokolwiek przewidywać. W ideologii realnego socjalizmu i w praktyce z niej wynikającej nie ma miejsca dla Kościoła. Marksiści pozostaną naszymi najzaciętszymi przeciwnikami. A my nie chcemy ich wyniszczyć – ale nawracać.’”

Podsumowanie

Audycja z 21 lipca 1986 r. była rzetelnym przeglądem informacji, z mocnym akcentem na wiadomości z Polski. Najważniejsze miejsce zajęły wystąpienia Lecha Wałęsy i kard. Józefa Glempa, które stanowią dziś unikalne świadectwo epoki. Program pokazuje, jak Polacy zdobywali niezależny obraz świata i własnego kraju, słuchając Głosu Ameryki w czasach cenzury i represji.

1. A. Ross Johnson i R. Eugene Parta, Cold War International Broadcasting: Lessons Learned, referat wygłoszony na konferencji Communicating with the Islamic World, Annenberg Foundation Trust, Rancho Mirage, Kalifornia, 5 lutego 2005.

2. R. Eugene Parta, były dyrektor Działu Badań Audytorium i Ewaluacji Programów w Radio Free Europe/Radio Liberty, Inc., „Listening to Western Radio Stations in Poland, Hungary, Czechoslovakia, Romania, and Bulgaria: 1962–1988 – Longitudinal Listening Trend Charts.” Referat przygotowany na konferencję Cold War Broadcasting Impact współorganizowaną przez Cold War International History Project, Woodrow Wilson International Center for Scholars (Waszyngton, DC) oraz Instytut Hoovera Uniwersytetu Stanforda, Stanford, Kalifornia, 13–15 października 2004 r.
3. Victor Franzusoff, były dziennikarz, pisarz, komentator i szef Sekcji Rosyjskiej Głosu Ameryki, opisał w swoich wspomnieniach próby kierownictwa tej instytucji cenzurowania laureata Nagrody Nobla Aleksandra Sołżenicyna w latach siedemdziesiątych. Franzusoff napisał, że po tym, jak w 1974 roku rząd sowiecki wydalił Sołżenicyna z ZSRR i pozbawił go obywatelstwa, korespondent Sekcji Rosyjskiej Głosu Ameryki w Monachium, Eugene Nikiforov, poprosił pisarza o wywiad, na co ten się zgodził. Franzusoff, który właśnie objął stanowisko szefa sekcji, był zachwycony perspektywą rozmowy z tak znanym rosyjskim dysydentem, lecz — ku jego ogromnemu rozczarowaniu — kierownictwo Głosu Ameryki nakazało mu powstrzymać korespondenta od przeprowadzenia wywiadu. W ostatnich miesiącach administracji Nixona poinformowano go, że Departament Stanu zdecydował, iż „do odwołania Głos Ameryki nie powinien mieć nic wspólnego z dysydenckim pisarzem”. Nie było jednak jasne, czy decyzja ta wyszła bezpośrednio z Departamentu Stanu, czy została podjęta wspólnie przez urzędników United States Information Agency (USIA) i Głosu Ameryki. Franzusoff skomentował: „ta decyzja nie miała dla mnie sensu, oczywiście, ale moje ręce były związane.” Victor Franzusoff, Talking to The Russians (Santa Barbara: Fithian Press, 1998), s. 180.
4. Paul Farhi, “GOP Senators Blast Voice of America for Hamas ‘Militants’ Terminology,” The Washington Post, November 29, 2023, https://www.washingtonpost.com/style/media/2023/11/29/voice-of-america-hamas-israel-terrorist-militant-hagerty/.